Outsourcing

Najbardziej spektakularne projekty, które będą miały największy wpływ na nowy obraz miasta, realizowane są w okolicy skrzyżowania Prostej z Towarową na warszawskiej Woli i w Śródmieściu

W Warszawie, jak podaje Walter Herz, jest dziś w budowie prawie 850 tys. mkw. powierzchni biurowych. Przeważająca większość prowadzonych inwestycji zlokalizowana jest w centralnej części miasta. Warszawski rynek, który dysponuje już zasobami biurowymi przekraczającymi 5,6 mln mkw. powierzchni, rośnie w szybkim tempie. Zapotrzebowanie na biura od wielu miesięcy utrzymuje się na rekordowo wysokim poziomie. 

- Zainteresowanie powierzchnią biurową w Warszawie jest ogromne. Szczególnie dużym powodzeniem cieszą się  nowoczesne obiekty, powstające w centralnych rejonach miasta. Proces ich komercjalizacji przebiega bardzo sprawnie. Nowe biurowce jeszcze przed wejściem na rynek wynajęte są często w całości. Zdecydowana większość biur będących w budowie jest już zabezpieczonych umowami najmu lub rezerwacjami. Wiele wskazuje na to, że wolumen ubiegłorocznych transakcji najmu będzie największy w dziejach warszawskiego rynku biurowego. W tym roku w Warszawie może zostać oddanych nawet 500 tys. mkw. powierzchni. Około 80 proc. tych biur ma już swoich najemców – informuje Bartłomiej Zagrodnik, Managing Partner/CEO w Walter Herz.

Wieża z widokiem na Europę    

Największym projektem realizowanym w Warszawie jest wielofunkcyjny kompleks Varso, który dostarczy łącznie 144 tys. mkw. powierzchni. W inwestycji prowadzonej w pobliżu Dworca Centralnego w pierwszej połowie tego roku mają zostać oddane dwa niższe budynki, w których znajdzie się nowoczesna przestrzeń biurowa, coworkingowa, powierzchnie handlowo-usługowe oraz pierwszy w Polsce czterogwiazdkowy hotel NYX. W niemal całkowicie wynajętych Varso 1 i Varso 2 o wysokości ponad 80 i 90 metrów o łącznej powierzchni 75 tys. mkw. trwają ostatnie prace fasadowe oraz prace wykończeniowe i aranżacyjne wnętrz. Na parterach powstanie ogólnodostępny pasaż z ofertą gastronomiczną, sklepami i usługami. Konstrukcja najwyższej wieży biurowej - Varso Tower - przekroczyła już wysokość 29. piętra, a na budynku zamontowane zostały pierwsze elementy szklanej fasady. W przyszłym roku, po wejściu na rynek 310 metrowy niebotyk z tarasem widokowym zdeklasuje wciąż jeszcze najwyższy w Warszawie Pałac Kultury i Nauki, mierzący 237 metrów.

W kilkunastu dużych projektach, które prowadzone są aktualnie w mieście powstanie też kilka kolejnych, widowiskowych wież. Przy skrzyżowaniu Prostej i Żelaznej oddana zostanie niebawem 140 metrowa Mennica Lagacy Tower, która wraz z ukończonym już 43 metrowym Budynkiem Zachodnim tworzy kompleks, dzięki któremu zasoby stołecznego rynku biurowego wzrosną o 65 tys. mkw. powierzchni. Na rynek wejdzie też niebawem położony w pobliżu biurowiec Chmielna 89, który dostarczy blisko 25 tys. mkw. powierzchni.

W pierwszej połowie bieżącego roku planowane jest również oddanie do użytku kompleksu The Warsaw Hub, który będzie miał bezpośrednie połączenie ze stacją metra Rondo Daszyńskiego. Usytuowana przy Towarowej inwestycja firmy Ghelamco przyniesie 113 tys. mkw. wielofunkcyjnej powierzchni. W skład projektu wchodzi 86 metrowy budynek, w którym znajdzie się hotel sieci Holiday Inn Express i pierwszy w Polsce Crowne Plaza oraz dwa 130 metrowe wieże. Poza najwyższej klasy przestrzenią  biurową i hotelową The Warsaw Hub zaoferuje centrum konferencyjne, przestrzeń coworkingową, lokale handlowo-usługowe oraz klub fitness.

Wysokościowce przy rondzie Daszyńskiego

Na terenie kształtującego się właśnie, nowego centrum biznesowego Warszawy w okolicy ronda  Daszyńskiego Ghelamco realizuje jednocześnie także inwestycję Warsaw Unit. Dzięki oddaniu powstającego w niej wysokościowca mierzącego 202 metry, w pierwszej połowie przyszłego roku zaplecze biurowe Warszawy wzbogaci się o 57 tys. mkw. nowoczesnej powierzchni. Budynek wyróżniał się będzie niespotykaną dotąd w Polsce elewacją kinetyczną typu Dragon Skin, dzięki której stanie się ozdobą skrzyżowania Prostej i Towarowej.    

Firma Karimpol w tym roku planuje natomiast ukończyć budowę Skylinera. 195 metrowy wieżowiec, który także rośnie przy rondzie Daszyńskiego dostarczy prawie 44 tys. mkw. powierzchni najmu. Na 30 piętrach zaoferuje nowoczesne biura, a powierzchnia czterech kondygnacji przeznaczona będzie na cele handlowo-usługowe. Na wysokości 165 metrów w wieży znajdzie się dwupoziomowy Skybar, a w kilkunastometrowym hallu  zaprojektowane zostały ,,schody hiszpańskie". 

W obrębie nowego zagłębia biurowego na warszawskiej Woli trwa też budowa kompleksu Generation Park. W inwestycji położonej pomiędzy ulicą Towarową, Prostą, Wronią i Łucką oddane zostały już dwa biurowce, a ostatni z zaprojektowanych budynków pnie się w górę. Trzy budynki, które wchodzą w skład kompleksu zapewnią łącznie 84 tys. mkw. powierzchni najmu. Rosnąca obecnie wieża, która wraz z iglicą mierzyć będzie 180 metrów ma zostać oddana do użytku w przyszłym roku.   

Niedaleko ronda Daszyńskiego, przy alei Solidarności, na tzw. Serku Wolskim trwają również prace przy budowie projektu Spark. W inwestycji zostały ukończone już dwa niższe budynki, a teraz realizowana jest 130 metrowa wieża. W przyszłym roku po zakończeniu budowy całego projektu warszawski rynek biurowy wzrośnie dzięki temu projektowi o 70 tys. mkw. powierzchni.

Nowe wieżowce śródmiejskie

W tym roku planowane jest natomiast oddanie dwóch 95 metrowych, bliźniaczych wież Widok Towers, powstających za nową Rotundą w pobliżu ronda Dmowskiego. Oba biurowce przyniosą  miastu około 29 tys. mkw. powierzchni.   

U zbiegu ulic Marszałkowskiej i Świętokrzyskiej powstaje także Central Point. 22 kondygnacyjny budynek firmy Immobel, który będzie miał połączenie ze stacją metra Świętokrzyska, zaoferuje ponad 19 tys. mkw. powierzchni. 93 metrowy biurowiec ma być gotowy w drugim kwartale 2021 roku.  

Przy ulicy Świętokrzyskiej w pobliżu ronda ONZ wyrośnie również 155 metrowy wieżowiec SKYSAWA. Flagowy projekt PHN będzie miał charakter biurowo-handlowy. W dwóch budynkach zaprojektowanych w tej inwestycji powstanie 39 tys. mkw. powierzchni. W pierwszym etapie realizacji kompleksu, w 2021 roku oddany zostanie niższy budynek A o powierzchni 11,5 tys. mkw. Wysokościowiec ma być gotowy w trzecim kwartale 2022 roku.

W sąsiedztwie ronda Zgrupowania AK Radosław, w pobliżu centrum handlowego Arkadia w połowie zeszłego roku ruszyła zaś budowa kompleksu Forest. Na 2 hektarowym terenie przy Burakowskiej, na pograniczu warszawskiej Woli i Śródmieścia stanie 120 metrowy wieżowiec i dwa niższe budynki o wysokości od 6 do 8 kondygnacji. Niższa zabudowa ma być gotowa do końca tego roku, a budowa wieżowca potrwa do jesieni 2021 roku. Realizacja kompleksu przyniesie Warszawie 78 tys. mkw. powierzchni do wynajęcia. Na parterach budynków powstaną restauracje i kawiarnie, a pomiędzy nimi przechodni plac i tereny zielone. Zrewitalizowana zostanie również ulica Burakowska.

Projekty miastotwórcze

W Warszawie prowadzonych jest też obecnie kilka dużych projektów miastotwórczych o profilu mixed-use. Ich realizacja, poza nowoczesnymi biurami, przyniesie nowe hotele, powierzchnie konferencyjne, pasaże handlowo-usługowe, strefy gastronomiczne, a także atrakcyjne place i skwery miejskie, miejsca do relaksu i wypoczynku oraz ciekawe udogodnienia dla mieszkańców miasta.  

- Projekty wielofunkcyjne to jeden z najważniejszych kierunków rozwoju segmentu komercyjnego. Ich budowa wiąże się często z rewitalizacją terenów pofabrycznych, które przywracane są do życia niosąc atrakcyjną, ogólnodostępną przestrzeń miejską. Powierzchnia biurowa, która powstaje w takich lokalizacjach cieszy się ogromnym powodzeniem wśród najemców. Mieszane funkcje kompleksów zapewniają bowiem najemcom znacznie wyższą użyteczność na co dzień niż tradycyjne biurowce. Dlatego kreowanie atrakcyjnych miejsc do pracy i życia, zamiast dostarczania na rynek kolejnych budynków oferujących nowoczesne powierzchnie komercyjne do wynajęcia staje się dla inwestorów standardem - zauważa Bartłomiej Zagrodnik.

Jednym z warszawskich projektów, bazujących na rewitalizacji historycznych zabudowań fabrycznych jest Elektrownia Powiśle. W odnowionych budynkach dawnej Elektrowni Warszawskiej, które mają zostać oddane do użytkowania w tym roku, znajdzie się strefa gastronomiczna, przestrzeń Beauty Hall oraz sklepy.  Inwestycja przyniesie około 15,5 tys. mkw. powierzchni handlowo-usługowej i 23 tys. mkw. nowoczesnej przestrzeni biurowej, a także butikowy hotel ze 150 pokojami i 71 luksusowych apartamentów na wynajem. Na terenie kompleksu powstaną również place miejskie usytuowane pomiędzy odrestaurowanymi i nowymi budynkami. 

Podobny charakter mają też dwie inwestycje realizowane na warszawskiej Woli – Browary Warszawskie i Fabryka Norblina. W kwartale ulic Grzybowska, Wronia, Krochmalna i Chłodna w miejscu dawnego Browaru Haberbusch i Schiele, a później Browarów Warszawskich dobiega końca realizacja kompleksu mieszkaniowo-biurowo-usługowego. W skład inwestycji, poza budynkami mieszkalnymi, wchodzą dwa biurowce - Biura przy Willi i Biura przy Warzelni z łączną ofertą 46 tys. mkw. powierzchni. Na terenie Browarów Warszawskich mieści się również XIX-wieczna willa, w której mieszkali niegdyś współwłaściciele firmy, Feliks i Kazimierz Schiele oraz budynek dawnej warzelni i 170 letnie, zabytkowe piwnice, które po rewitalizacji przyjmą charakter gastronomiczny. W historycznej Leżakowni, poza restauracją otwarty zostanie także browar Kumpel Atelier.  Na terenie obiektu powstanie również nowa ulica oraz pięć placów miejskich.  

Drugim multifunkcyjnym kompleksem mieszczącym się na terenie wolskiego centrum biznesowego jest Fabryka Norblina. Obiekt sytuowany u zbiegu Żelaznej, Prostej i Łuckiej ma być gotowy w drugim kwartale 2021 roku. Fabryka Norblina stanowić będzie integralną część miasta. Na pofabrycznych terenach powstaje ponad 66 tys. mkw. powierzchni użytkowej, z czego 40 tys. mkw. zajmą biura. Ponad 26 tys. mkw. powierzchni będzie miało natomiast funkcję handlową, gastronomiczną, usługową, rozrywkową, kulturalną i wellness. Na terenie, który mieścił niegdyś Towarzystwo Akcyjne Fabryk Metalowych Norblin, Braci Buch i T. Wernera znajdzie się m.in. butikowe kino, BioBazar, muzeum, foodhall z ponad 20 konceptami gastronomicznymi, Piano Bar z muzyką na żywo oraz restauracja z widokiem na centrum Warszawy usytuowana na 9. piętrze. A wśród najemców biurowych znajdzie się m.in. nowy na polskim rynku koncept coworkingowy.

o Walter Herz

Walter Herz jest wiodącym na rynku, polskim podmiotem prowadzącym działalność w sektorze nieruchomości komercyjnych na terenie całego kraju. Od 7 lat firma świadczy kompleksowe oraz strategiczne doradztwo: najemcom, inwestorom i właścicielom nieruchomości. Zapewnia pełną obsługę dla sektora prywatnego, jak i publicznego. Eksperci Walter Herz wspierają klientów w poszukiwaniu i wynajmie powierzchni biurowych, doradzają w przypadku projektów inwestycyjnych oraz projektów hotelowych.

Poza siedzibą w Warszawie, firma posiada odziały w Krakowie i Gdańsku. Firma Walter Herz jest twórcą Akademii Najemcy, pierwszego w Polsce projektu, który wspiera i edukuje najemców powierzchni komercyjnych z całej Polski, szkolenia są stacjonarne, prowadzone w największych miastach w kraju. W trosce o najwyższy poziom etyczny świadczonych usług wprowadziła Kodeks Dobrych Praktyk.

Rekordowa wartość transakcji inwestycyjnych i wysoki popyt na powierzchnie potwierdza doskonałą kondycję segmentu biurowego w naszym kraju 

W 2019 roku mogliśmy obserwować dalszy, intensywny wzrost rynku biurowego w Polsce. Najbardziej dynamiczny rozwój w segmencie nieruchomości biurowych widoczny jest w Warszawie, która pod względem popytu zdystansowała rynki regionalne. Analitycy Walter Herz przewidują, że bieżący rok zamknie się na stołecznym rynku najlepszym w historii wynikiem pod względem ilości wynajętej powierzchni. W 2019 roku mieliśmy do czynienia w Warszawie z rekordowymi transakcjami najmu. mBank wynajął w Mennicy Legacy Tower 45,6 tys. mkw. powierzchni biurowej, a Orange Polska odnowiła najem blisko 45 tys. mkw. biur w Miasteczku Orange.  

Wyraźne zmiany we wszystkich, największych ośrodkach biurowych w Polsce widać też w strukturze popytu. Rośnie udział umów przednajmu. W miastach regionalnych przednajem obejmuje już jedną trzecią wynajmowanej powierzchni. W Warszawie większość biur będących w budowie jest już zabezpieczona umowami.    

Bartłomiej Zagrodnik, Partner Zarządzający w Walter Herz zauważa, że na rynku biurowym mamy dziś do czynienia z bardzo dużą aktywnością najemców, zarówno z sektora prywatnego, jak i publicznego. - Niesłabnący popyt na biura, nie tylko w dużych miastach, ale i w mniejszych ośrodkach miejskich, dopinguje z kolei do działania deweloperów, którzy w szybkim tempie wprowadzają na rynek kolejne, często spektakularne projekty. Ponadto do inicjowania nowych inwestycji motywuje ich także duże zainteresowanie nieruchomościami komercyjnymi zgłaszane ze strony różnych rynków kapitałowych, w tym również takich które dotąd w Polsce były mniej aktywne – informuje. 

Bartłomiej Zagrodnik podkreśla, że inwestycjom w Polsce sprzyja notowany w kraju wzrost gospodarczy, coraz szersza oferta produktów inwestycyjnych, w tym przede wszystkim obiektów klasy AAA oraz wysoki popyt ze strony najemców, o czym świadczyć może choćby minimalny poziom pustostanów w segmencie biurowym. - Zainteresowaniem inwestorów cieszy się, nie tylko rynek warszawski, ale także rynki regionalne, na których w tym roku rejestrowany jest rekordowy poziom transakcji inwestycyjnych w sektorze biurowym. Najlepsze wyniki osiąga w tym zakresie Kraków, Wrocław i Trójmiasto. To dowód na dobrą kondycję segmentu biurowego w całej Polsce – przyznaje Bartłomiej Zagrodnik. 

Polska postrzegana jest jako stabilna i dojrzała gospodarka, stąd duże międzynarodowe fundusze coraz chętniej u nas inwestują. Udział w transakcjach zwiększa przede wszystkim kapitał azjatycki, szczególnie z Korei Południowej. Z danych Walter Herz wynika, że wartość transakcji inwestycyjnych na regionalnych rynkach biurowych poza Warszawą przekroczyła w ubiegłym roku wartość 1 miliarda euro, co stanowi historycznie najlepszy rezultat. W całej Polsce łączna suma transakcji, których przedmiotem były obiekty biurowe po trzech kwartałach 2019 roku przewyższyła natomiast wielkość wolumenu z 12 miesięcy roku wcześniejszego.    

Na naszym rynku biurowym, jak  oblicza Walter Herz, w budowie jest 1,7 mln mkw. powierzchni. Wśród realizowanych inwestycji są również takie, które imponują swoim rozmachem. Największym, powstającym kompleksem jest warszawskie Varso, które zaoferuje 110 tys. mkw. powierzchni biurowych. W nadchodzącym czasie w Warszawie planowane jest też oddanie do użytkowania kilku widowiskowych wież biurowych,  w tym m.in. Mennicy Legacy Tower, Widok Towers, The Warsaw HUB, czy Skylinera. 

W największych ośrodkach biznesowych w kraju powstają duże obiekty, które oferują biura na najwyższym światowym poziomie. Coraz liczniej pojawiają się wśród nich projekty typu mixed-use, które często bazują na rewitalizacji historycznych zabudowań industrialnych. Obiekty wielofunkcyjne, jak warszawskie inwestycje Elektrownia Powiśle, The Warsaw HUB, Fabryka Norblina, Browary Warszawskie i Koneser, czy łódzka Fuzja i Monopolis cieszą się dużym powodzeniem najemców. Dlatego, jak prognozuje Bartłomiej Zagrodnik, także nadchodzący czas będzie okresem intensywnego rozwoju inwestycji multifunkcyjnych, które dziś bardzo często niosą ze sobą przebudowę dużych fragmentów miast, a niektóre z nich objęte są ochroną konserwatorską.

Najbliższe miesiące przyniosą także weryfikacje rynku biur serwisowanych i powierzchni coworkingowych, który w ostatnim czasie znacznie zwiększył w Polsce swoje zasoby, przede wszystkim w Warszawie. Otwarcie kilku nowych lokalizacji dla elastycznych przestrzeni, m.in. w kompleksach Warsaw Hub, Central Point, Varso, Mennicy Legcy Tower, Fabryce Norblina, czy Monopolis ujawni realne zapotrzebowanie na tego typu powierzchnię, co zadecyduje o tempie rozwoju tego segmentu w naszym kraju. 

Deweloperzy w ostatnim czasie częściej stawiają też na zaawansowane technologicznie rozwiązania ekologiczne. Niedawno mogliśmy obserwować szereg zmian w tym zakresie na rynku biurowym. Aranżacja nowych obiektów idzie w stronę podnoszenia efektywności energetycznej i obniżania negatywnego wpływu budynków na środowisko naturalne. Biurowce stają się, nie tylko coraz bardziej komfortowe, ale i oszczędne. Zastosowane w nich rozwiązania pozwalają na uzyskanie dobrego wyniku w ramach wielokryterialnej certyfikacji, w procesie której oceniana jest efektywność energetyczna, efektywność gospodarowania wodą, jakość środowiska wewnętrznego budynku, redukcja odpadów i zastosowanie recyklingu oraz jakość materiałów wykorzystywanych do budowy obiektów. Dostępne technologie pozwalają tworzyć obecnie budynki zero-energetyczne, tj. o zerowym zużyciu energii i zerowej emisji dwutlenku węgla. Najnowocześniejsze kompleksy walczą o potwierdzenie swojego standardu certyfikatami na najwyższym poziomie.  

W najbardziej prestiżowych budynkach testowane są także systemy wspierające użytkowników w organizowaniu codziennego dnia pracy. Umożliwiają to aplikacje na smartphony, które pozwalają dostosować do potrzeb oświetlenie, temperaturę, wilgotność w pomieszczeniach, zarezerwować salę konferencyjną, parking, czy inne usługi. 

o Walter Herz

Walter Herz jest wiodącym na rynku, polskim podmiotem prowadzącym działalność w sektorze nieruchomości komercyjnych na terenie całego kraju. Od 7 lat firma świadczy kompleksowe oraz strategiczne doradztwo: najemcom, inwestorom i właścicielom nieruchomości. Zapewnia pełną obsługę dla sektora prywatnego, jak i publicznego. Eksperci Walter Herz wspierają klientów w poszukiwaniu i wynajmie powierzchni biurowych, doradzają w przypadku projektów inwestycyjnych oraz projektów hotelowych.

Poza siedzibą w Warszawie, firma posiada odziały w Krakowie i Gdańsku. Firma Walter Herz jest twórcą Akademii Najemcy, pierwszego w Polsce projektu, który wspiera i edukuje najemców powierzchni komercyjnych z całej Polski, szkolenia są stacjonarne, prowadzone w największych miastach w kraju. W trosce o najwyższy poziom etyczny świadczonych usług wprowadziła Kodeks Dobrych Praktyk. 

Autor: Bartłomiej Zagrodnik, Partner Zarządzający w Walter Herz

Ostatnie lata przyniosły znaczące zmiany, jeśli chodzi o usługi świadczone w zakresie Reprezentacji Wynajmującego. Właściciele budynków biurowych oczekują dziś większej kompleksowości obsługi, niestandardowych rozwiązań oraz poszukiwania różnorodnych możliwości w drodze do efektywnego wypromowania i uplasowania nieruchomości na rynku. Komercjalizacja obiektu, poza bieżącą pracą z najemcami, wymaga teraz szerszej inicjatywy i wdrożenia długofalowych procesów kreowania wartości. Większość podmiotów poszukuje doradców, którzy potrafią całościowo zrealizować założenia strategiczne w tym zakresie. 

Na przestrzeni minionych lat zmieniło się również podejście do aranżowania przestrzeni do pracy. Nie rozmawiamy dziś już tylko o kompleksach biurowych w kontekście oferowanej powierzchni do wynajęcia. Ale o biurach i budynkach jako przyjaznych ludziom miejscach pracy, które zapewniają także wygodną realizację codziennych spraw i możliwość relaksu, niosąc jednocześnie unikalne wartości dodane, którymi lokalizacje wyróżniają się na coraz bardziej konkurencyjnym rynku. Funkcjonowanie w biurze, budynku, czy kompleksie biurowym ułatwia również pracownikom wdrażanie i realizacja strategii najmu i komunikacji, która powinna uwzględniać ich stale zmieniające się oczekiwania.

Główne trudności, jakie stoją aktualnie przed wynajmującymi to przede wszystkim szybkie dopasowanie do bieżących potrzeb najemców, zarówno w zakresie zwiększania, jak i redukcji zajmowanej powierzchni. Najważniejszym aspektem w realizacji zadań w zakresie Reprezentacji Wynajmującego jest natomiast zabezpieczenie stabilnych najemców budynku, którzy zainteresowani są zawieraniem długoterminowych kontraktów i chcą w przyszłości rozwijać się w ramach budynku, czy kompleksu. Wtedy otwiera się szereg możliwości, pozwalających odpowiednio zadbać o najemców oraz ich pracowników, umożliwiających podniesienie jakości miejsca pracy.

Ewolucja rynku biurowego przyniosła wyraźną różnicę, związaną z wymaganiami stawianymi przez najemców względem powierzchni, które dotyczą głównie jej efektywności. Firmy poszukujące nowych lokalizacji przykładają teraz większą uwagę do funkcjonalności przestrzeni. Potrafią szybko ocenić, czy dana powierzchnia spełnia ich realne cele i założenia. Najemcy dysponują dziś znacznie szerszą wiedzą na temat tego, czego mogą oczekiwać od wynajmującego i czego spodziewać się po oferowanych biurach. To sprawia, że chętniej inwestują w powierzchnię. Porównują opcje, nie tylko pod kątem stawek czynszowych, ale również parametrów efektywności, czy poziomu obsługi w danym budynku. Wynajmujący z kolei w ramach pakietów zachęt proponują coraz ciekawsze rozwiązania, w tym także badania środowiska pracy, pokrycie kosztów relokacji, czy dodatkowe bonusy usprawniające adaptację, by najemcy mogli wyłącznie skupić się  na swoim biznesie.

Ważnymi aspektami, charakteryzującymi nowoczesne projekty biurowe w całej Polsce są wprowadzane dziś dodatkowe funkcje, jak przestrzenie coworkingowe, ogólnodostępne multifunkcyjne części wspólne, miejsca relaksu, czy różnorodne usprawnienia dla najemców na terenie obiektów. Rola Lesing Managera w zakresie Reprezentacji Wynajmującego polega więc teraz także na zapewnieniu najemcy wielu funkcji towarzyszących i poszukiwaniu takich opcji dla obecnych i przyszłych najemców budynków. Praca po stronie wynajmującego oznacza również szerokie działanie komunikacyjne pomiędzy wszystkimi podmiotami związanymi z nadzorem nad nieruchomością, jak właściciel, asset manager, zarządca, etc.

Najskuteczniejszym sposobem na sprawną komercjalizację budynków jest zaś niezmiennie aktywne działanie marketingowe, przyciągające uwagę potencjalnych klientów. Komunikowanie projektów skierowane, zarówno do szeroko rozumianego rynku, jak i najemców już obecnych w biurowcach.  

Proponowane powierzchnie biurowe muszą spełniać wszystkie oczekiwania firm, tak w zakresie parametrów jakościowych, technicznych, jak i cenowych, a wybrana lokalizacja odpowiadać celom biznesowym i zabezpieczać interesy najemcy w zakresie ewentualnej ekspansji. Gwarantują to budynki, które realizują nakreślone strategie krótko i długoterminowe, by móc jak najlepiej dopasowywać się do wymagań rynku. Pozwala to również zaoszczędzić wynajmującemu i najemcy, ponieważ przemyślane i zaplanowane działania można optymalizować.  

Działania podejmowane w ramach Reprezentacji Wynajmującego muszą opierać się na współpracy pomiędzy wszystkimi stronami projektu i wykonywaniu wyznaczonego planu. Realizacja strategii, komunikacja, kreowanie wizerunku obiektu na zewnątrz i wewnątrz, a także poszukiwanie najlepszych rozwiązań oraz udogodnień dla najemców i pracowników to aktualnie zadania, jakie stoją przed Reprezentacją Wynajmującego.

o Walter Herz

Walter Herz jest wiodącym na rynku, polskim podmiotem prowadzącym działalność w sektorze nieruchomości komercyjnych na terenie całego kraju. Od 7 lat firma świadczy kompleksowe oraz strategiczne doradztwo: najemcom, inwestorom i właścicielom nieruchomości. Zapewnia pełną obsługę dla sektora prywatnego, jak i publicznego. Eksperci Walter Herz wspierają klientów w poszukiwaniu i wynajmie powierzchni biurowych, doradzają w przypadku projektów inwestycyjnych oraz projektów hotelowych.

Poza siedzibą w Warszawie, firma posiada odziały w Krakowie i Gdańsku. Firma Walter Herz jest twórcą Akademii Najemcy, pierwszego w Polsce projektu, który wspiera i edukuje najemców powierzchni komercyjnych z całej Polski, szkolenia są stacjonarne, prowadzone w największych miastach w kraju. W trosce o najwyższy poziom etyczny świadczonych usług wprowadziła Kodeks Dobrych Praktyk.

Największe inwestycje w Trójmieście przygotowywane są do realizacji przy gdańskim porcie lotniczym i gdyńskim nabrzeżu  

Trójmiasto to jedna z najszybciej rozwijających się lokalizacji inwestycyjnych w Polsce, jak i w regionie CEE. Wyjątkowy charakter, standard i skala realizowanych i przygotowywanych do budowy na rynku trójmiejskim projektów idzie w parze z atrakcyjnym poziomem życia, który oferuje region. To, po Warszawie, Krakowie i Wrocławiu, kolejny ośrodek biznesowy w Polsce, którego zasoby biurowe przekroczą wkrótce poziom 1 mln mkw. powierzchni. Trójmiasto plasuje się w pierwszej trójce wśród regionów, w których powstaje najwięcej biur.  Jak oblicza Walter Herz, na trójmiejskim rynku w budowie jest aktualnie ponad 200 tys. mkw. powierzchni biurowych.

- Oferta Trójmiasta, licząca dziś ponad 900 tys. mkw. nowoczesnej powierzchni, wzrośnie dzięki trwającej obecnie intensywnej rozbudowie w segmencie nieruchomości biurowych oraz realizacji przygotowywanych do budowy spektakularnych projektów w Gdańsku i Gdyni. W Gdańsku, obok rozwijającego się na terenach postyczniowych Nowego Miasta, powstać ma pierwsze w naszym kraju zagłębie biurowe przy porcie lotniczym, a Gdynia zaoferuje biura w budynkach położonych bezpośrednio przy nabrzeżu – informuje Mateusz Strzelecki, Partner i Head of Regional Markets w Walter Herz.   

Gdańska Oliwa, która  skupia prawie jedną trzecią trójmiejskiej oferty, jest dziś największym centrum biurowym w regionie. W rejonie skrzyżowania ulic Grunwaldzkiej i Kołobrzeskiej w Gdańsku mieści się największy ośrodek biznesowy w tej części kraju z Alchemią oferującą 112 tys. mkw. nowoczesnej powierzchni. Zlokalizowany jest tu także kompleks Olivia Business Centre z najwyższym budynkiem biurowym w Trójmieście Olivia Star mierzącą 156 metrów, gdzie w trakcie realizacji jest obecnie 55 metrowy biurowiec Olivia Prime B z 30 tys. mkw. powierzchni i jest jeszcze miejsce na nowe budynki.     

Na tym obszarze aktualnie inwestycję prowadzi także firma Skanska. Czternastokondygnacyjny biurowiec Wave, który realizuje przyniesie 24,7 tys. mkw. powierzchni. Budynek osiągnął już docelową wielkość, a do użytkowania ma zostać oddany w czerwcu 2020 roku. W drugim etapie tego projektu planowana jest budowa kolejnego biurowca. Inwestor zamierza wykorzystać przy jego realizacji tzw. zielony beton. Betonowe płyty, położone od alei Grunwaldzkiej, mają redukować stężenie szkodliwych związków w powietrzu zanieczyszczonym smogiem miejskim i spalinami. 

Miasteczko biznesowe przy gdańskim lotnisku

Z ogromnym rozmachem w Gdańsku planowany jest natomiast projekt Airport City. Kompleks biurowców, który powstać ma naprzeciwko lotniska im. Lecha Wałęsy, dostarczy ponad 120 tys. mkw. powierzchni użytkowej. W nowym centrum biznesowym Trójmiasta, które zostanie tam stworzone, zaprojektowanych zostało siedem budynków o przeznaczeniu biurowym z funkcjami usługowymi, rekreacyjnymi i gastronomicznymi o nazwach Alpha, Bravo, Charlie, Delta, Echo, Foxtrot i Golf  oraz hotel. Realizacja inwestycji potrwać ma 10 do 15 lat. Oddanie pierwszego z biurowców o całkowitej powierzchni najmu 8,5 tys. mkw. planowane jest w trzecim kwartale 2021 roku.

Przy ulicy Droszyńskiego w Gdańsku trwa już natomiast budowa biurowca Format, który zaoferuje 16 tys. mkw. powierzchni. Firma Torus planuje oddać budynek w drugim kwartale 2021 roku. Inwestor przymierza się również do budowy boisk sportowych na terenie obiektu i przygotowuje już kolejne inwestycje w Gdyni.

Rozbudowuje się także ciekawy architektonicznie kompleks Garnizon firmy Hossa, położony w Gdańsku Wrzeszczu w kwartale ulic Szymanowskiego, Chrzanowskiego, Słowackiego i alei Grunwaldzkiej. Powstaje w nim biurowiec Gato z 11 tys. mkw. powierzchni, który ma  być ukończony w pierwszym kwartale 2021 roku.  

W Gdańsku Wrzeszczu w budowie jest również drugi etap inwestycji Officyna. Biurowiec, który dostarczy blisko 7,3 tys. mkw. powierzchni najmu, ma być gotowy na początku 2021 roku.

Na terenie stoczni w Gdańsku, w ramach projektu rewitalizacji tych terenów, planowany jest także zielony dziesięciokondygnacyjny biurowiec C300, który ma zostać ukończony w kwietniu 2021 roku. Na 1,55 ha działce, położonej w pobliżu Europejskiego Centrum Solidarności, realizację wielofunkcyjnej inwestycji przygotowuje również firma YIT. W projekcie zaaranżowane zostały, zarówno biura, jak i mieszkania. Nowy projekt w Gdańsku realizuje też firma Cavatina.   

Gdynia przyspiesza

Jak zauważa Mateusz Strzelecki, duże ożywienie inwestycyjne widoczne jest także w Gdyni. -Zainicjowane i planowane na gdyńskim rynku biurowym inwestycje przyniosą w najbliższych latach 100 tys. mkw. nowoczesnej powierzchni – szacuje Strzelecki.

Wiosną 2020 roku firma Vastint Poland ma ruszyć w Gdyni z budową drugiego etapu wielofunkcyjnego kompleksu Waterfront. Przy Nabrzeżu Prezydenta, w obrębie ulic Waszyngtona, Hryniewickiego i Jana Pawła II w ramach tej inwestycji zrealizowany został już budynek biurowy i hotelowy. W kolejnej fazie projektu wzdłuż pierzei ulicy Waszyngtona powstać mają dwa biurowce, które przyniosą 14,5 tys. mkw. powierzchni najmu. Docelowo istniejąca na tym obszarze zabudowa ma zostać uzupełniona o 80 tys. mkw. powierzchni mieszkalno-biurowo-usługowej.  

Jeszcze w pierwszym kwartale 2020 roku z budową inwestycji w nadmorskiej części Gdyni zamierza wystartować także Polski Holding Nieruchomości. W skład kompleksu Marina Office wejdą trzy pięciokondygnacyjne budynki biurowe o całkowitej powierzchni najmu około 27 tys. mkw. Projekt Obiekt zaoferuje blisko 24 tys. mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej i ponad 3 tys. mkw. powierzchni handlowej na parterach budynków, gdzie znajdą się restauracje, kawiarnie i lokale usługowe. Inwestycja ma zostać zakończona w pierwszym kwartale 2022 roku.

Staną kolejne wieże biurowe

Największą inwestycję biurową prowadzoną aktualnie w Gdyni jest natomiast 3T Office Park. W skład kompleksu, zlokalizowanego przy skrzyżowaniu ulic Kazimierza Górskiego i Sportowej w dzielnicy Redłowo, wejdą trzy wieże, dwie dziesięciokondygnacyjne i jedna trzynastopiętrowa. W pierwszej połowie 2021 roku inwestycja dostarczy na trójmiejski  rynek 54,5 tys. mkw. całkowitej powierzchni użytkowej, w tym 38,5 tys. mkw. powierzchni najmu.  

Teren Gdyni Międzytorza planuje z kolei zagospodarować PKP i Grupa Inwestycyjna Semeko. Zapowiedziana inwestycja Gdynia Centrum ma zostać zrealizowana w ścisłym centrum miasta, pomiędzy ulicami Jana z Kolna, Janka Wiśniewskiego, Wendy oraz projektowaną ulicą Nową Węglową. Staną tam zarówno budynki mieszkalne, jak również biurowe i handlowe oraz stworzona zostanie przestrzeń rekreacyjna i integracyjna.

W tym roku na rynek trójmiejski weszły m.in. takie obiekty jak: biurowiec Heweliusza 18 w Gdańsku z 10 tys. mkw. powierzchni, Hiro w gdańskim Garnizonie z 5 tys. mkw. biur, budynek Office Kokoszki B przy ulicy Budowlanych w Gdańsku z 2,4 tys. mkw. powierzchni, a także Officyna I przy alei Grunwaldzkiej w Gdańsku z 4,6 tys. mkw. biur i Fenix przy alei Zwycięstwa w Gdyni z 1,5  tys. mkw. powierzchni. Został oddany także Neon, ostatni biurowiec kompleksu Alchemia w Gdańsku Oliwie z 35,4 tys. mkw. powierzchni.

Popyt na trójmiejskie biura większy niż rok temu

W pierwszych dziewięciu miesiącach 2019 roku, jak zauważa Mateusz Strzelecki, popyt na trójmiejskie biura był większy niż rok wcześniej. Według danych Walter Herz, wolumen transakcji najmu osiągnął w tym czasie w Trójmieście poziom prawie 75 tys. mkw. powierzchni. Do największych podpisanych umów należał kontrakt firmy Nordea na 10,8 tys. mkw. w kompleksie Olivia Star w Gdańsku, umowa firmy Jeppensen w Arkońska Business Park na 9,5 tys. mkw., UTC na 7,3 tys. mkw. w biurowcu Heweliusza 18 oraz umowy firm Dynatrace i Amazon na 4 tys. mkw. powierzchni.

Popyt na biura w Trójmieście generują głównie firmy z sektora IT i telekomunikacji, a także handlowego i finansowego. Coraz większe zapotrzebowanie na powierzchnię widoczne jest też ze strony firm logistycznych oraz przedsiębiorstw związanych z handlem morskim i przemysłem portowym, jak również z branży TSL.

Pomimo dużej aktywności deweloperów na rynku trójmiejskim od kilku lat stale maleje współczynnik powierzchni niewynajętej. Jak podaje Walter Herz, w Trójmieście jest niespełna 5 proc. wolnych biur. Współczynnik pustostanów w tym regionie jest najniższy w kraju. Stawki czynszowe w nowoczesnych, trójmiejskich obiektach biurowych mieszczą się w przedziale od 13 do 17 euro/mkw./m-c.                                    

o Walter Herz

Walter Herz jest wiodącym na rynku, polskim podmiotem prowadzącym działalność w sektorze nieruchomości komercyjnych na terenie całego kraju. Od 7 lat firma świadczy kompleksowe oraz strategiczne doradztwo: najemcom, inwestorom i właścicielom nieruchomości. Zapewnia pełną obsługę dla sektora prywatnego, jak i publicznego. Eksperci Walter Herz wspierają klientów w poszukiwaniu i wynajmie powierzchni biurowych, doradzają w przypadku projektów inwestycyjnych oraz projektów hotelowych.

Poza siedzibą w Warszawie, firma posiada odziały w Krakowie i Gdańsku. Firma Walter Herz jest twórcą Akademii Najemcy, pierwszego w Polsce projektu, który wspiera i edukuje najemców powierzchni komercyjnych z całej Polski, szkolenia są stacjonarne, prowadzone w największych miastach w kraju. W trosce o najwyższy poziom etyczny świadczonych usług wprowadziła Kodeks Dobrych Praktyk.

Pomimo dużej ilości powierzchni, jaka jest teraz w budowie w największych miastach w kraju, oferta gotowych biur kurczy się. Rekordowy popyt na nowoczesne powierzchnie sprawia, że rośnie ilość umów pre-let       

W ciągu trzech pierwszych kwartałów bieżącego roku w największych miastach w kraju do najemców trafiło o kilkanaście procent powierzchni biurowej więcej niż w tym samym czasie rok wcześniej. W głównych ośrodkach biznesowych w Polsce zakontraktowane zostało ponad 1,2 mln mkw. biur. Na tak dobry wynik zapracowały przede wszystkim rynki regionalne, poza Warszawą, gdzie podpisane zostały umowy łącznie na prawie 520 tys. mkw. biur, o niemal jedną czwartą więcej niż rok wcześniej, podaje Walter Herz. 

Warszawa bije koleje rekordy

Dla Warszawy najlepszy był trzeci kwartał br., w którym popyt na biura osiągnął poziom 285 tys. mkw. Jak wynika z danych Walter Herz, w ciągu dziewięciu pierwszych miesięcy tego roku absorpcja stołecznego rynku sięgnęła prawie 690 tys. mkw. To niespełna 10 proc. więcej niż w tym samym przedziale czasu w rekordowym dotychczas pod względem popytu 2018 roku, kiedy wynajętych zostało 630 tys. mkw. powierzchni. Tym samym, w tym roku Warszawa odnotowała kolejne rekordy, zarówno jeśli chodzi o rezultat uzyskany w trzecim kwartale, jak i w trzech pierwszych kwartałach bieżącego roku.     

- Na rynku warszawskim popyt znacznie przewyższa podaż. W tym roku mogliśmy obserwować wzrost udziału umów pre-let w strukturze najmu, co jest spowodowane niedoborem gotowej powierzchni w atrakcyjnych lokalizacjach biznesowych w mieście. Kontrakty zawarte w pierwszych trzech kwartałach roku, dotyczące powierzchni w budowie obejmowały prawie 30  proc. wolumenu najmu. Powierzchnia w realizowanych na stołecznym rynku budynkach jest już w połowie zakontraktowana lub zabezpieczona rezerwacjami – informuje Bartłomiej Zagrodnik, Partner Zarządzający w Walter Herz.  

- Innym trendem, jaki możemy obserwować w Warszawie jest rosnące zainteresowanie wynajmem powierzchni biurowych na rynku komercyjnym ze strony podmiotów z sektora publicznego i jednostek administracji państwowej – dodaje Bartłomiej Zagrodnik. 

W ostatnich miesiącach w Warszawie mieliśmy do czynienia z kontraktacjami na niespotykaną wcześniej skalę. mBank podpisał umowę przednajmu w Mennica Legacy Tower na 45,6 tys. mkw. powierzchni, a firma Orange Polska renegocjowała umowę w Miasteczku Orange na 44,8 tys. mkw. biur. Ponadto, T-Mobile odnowił umowę najmu na 27,4 tys. mkw. w budynku Marynarska 12.

W regionach największy popyt w Krakowie

Najlepszy wynik w regionach pod względem popytu jak zwykle należał do Krakowa. Na krakowskim rynku w okresie trzech pierwszych kwartałów br. wynajęta została prawie połowa powierzchni, jaka zakontraktowana została łącznie na rynkach regionalnych poza Warszawą. Jak podaje Walter Herz, do najemców trafiło 235 tys. mkw. powierzchni biurowych.   

Do największych transakcji zawartych w tym roku w Krakowie należał przednajem UBS na 19,3 tys. mkw. powierzchni w krakowskim kompleksie Fabryczna Office Park, odnowienie umowy przez Motorola Solutions Systems Polska na wynajem 17,1 tys. mkw. biur w budynku Green Office, przednajem firmy Sabre na 16 tys. mkw. powierzchni biurowej w Tischnera Office, umowa Google w Quattro Business Park na 12,7 tys. mkw. biur, kontrakt Akamai na 11,5 tys. mkw. w biurowcu Vinci Office Building oraz umowa Aileron w Podium Park na 10,3 tys. mkw. 

We Wrocławiu od stycznia do końca września br. wynajęte zostało natomiast tylko niespełna 70 tys. mkw. powierzchni biurowej. W Łodzi w tym czasie wolumen najmu wyniósł niemal 45 tys. mkw. Popyt na rynku łódzkim był wyższy niż przed rokiem o 30 proc.

Szybka rozbudowa segmentu biurowego na rynkach regionalnych

- Nie tylko w Warszawie, ale i na rynkach regionalnych w ostatnich miesiącach mieliśmy do czynienia z wyraźnym wzrostem ilości umów przednajmu. W regionach udział tego typu kontraktów wzrósł o jedną trzecią w porównaniu z rokiem ubiegłym. W największych miastach brakuje gotowych powierzchni, dlatego najemcy decydują się na obiekty w budowie. Zapewniają one bowiem największy wybór powierzchni. Na rynkach regionalnych, poza Warszawą w budowie jest prawie 900 tys. mkw. biur. Najwięcej powierzchni powstaje w Trójmieście, Krakowie i Wrocławiu - informuje Mateusz Strzelecki, Partner / Head of Regional Markets w Walter Herz.

I dodaje, że w regionach prężnie rozwija się też segment elastycznych powierzchni do pracy. - W ciągu pierwszych trzech kwartałów br. w największych miastach poza Warszawą operatorzy flex wynajęli niespełna 30 tys. mkw. powierzchni pod tego typu biura – podaje Mateusz Strzelecki.  

Zasoby polskiego rynku biurowego liczą już 11 mln mkw. nowoczesnej powierzchni, z czego na warszawski rynek przypada prawie 5,6 mln mkw. W okresie pierwszych dziewięciu miesięcy br. w Warszawie oddane zostało 145 tys. mkw. powierzchni. W budowie na terenie aglomeracji pozostaje prawie 800 tys. mkw. biur, w tym m.in. kompleks Varso ze 110 tys. mkw. powierzchni. Ponad połowa biur, które są w budowie w Warszawie realizowanych jest w okolicy ronda Daszyńskiego, na warszawskiej, bliskiej Woli, w tym także kilka budynków wysokościowych.   

W tym roku na stołeczny rynek weszły takie obiekty jak Spark B, Vector+, The Park 6, Wola Retro, Moje Miejsce B1, Generation Park Z, Libra Business Centre A, czy Flanders Business Park C. W czwartym kwartale deweloperzy planują oddać kolejne 120 tys. mkw. powierzchni. Ukończony ma zostać m.in. kompleks Mennica Legacy, który w dwóch budynkach zaoferuje 65 tys. mkw. powierzchni.

 Trójmiasto, Kraków i Wrocław z największą ilością biur w budowie

Jak oblicza Walter Herz, pomiędzy pierwszym a trzecim kwartałem tego roku w największych miastach w kraju, poza Warszawą oddane zostało 315 tys. mkw. biur. Najwięcej nowej powierzchni przybyło na rynku krakowskim, gdzie podaż w segmencie biurowym wzrosła o ponad 90 tys. mkw. Zasoby Poznania zwiększyły się o 76 tys. mkw., głównie dzięki ukończeniu II fazy kompleksu Business Garden z 46 tys. mkw. biur. Wśród największych obiektów oddanych w tym roku znalazł się także pierwszy etap Bramy Miasta w Łodzi, V.Offices w Krakowie, a we Wrocławiu  Nowy Targ i Carbon Tower.

W trzecim kwartale br., dzięki zakończeniu budowy m.in. Imagine I&II, Avestus Real Estate, Starej Drukarni, Business House II, czy Szkoły Grohmana, łódzkie zasoby biurowe przekroczyły poziom pół miliona mkw. powierzchni i liczą już 520 tys. mkw. biur.

Najwięcej powierzchni w regionach powstaje aktualnie na rynku trójmiejskim, gdzie w budowie jest ponad 200 tys. mkw. biur, nieco więcej niż w Krakowie i we Wrocławiu, w którym realizowane jest około 170 tys. mkw. powierzchni. W stolicy Dolnego Śląska u zbiegu ulic Powstańców Śląskich i Szczęśliwej powstaje m.in. kompleks Centrum Południe, w którym oferta liczyć będzie łącznie około 85 tys. mkw. GLA.

Powierzchnie niewynajęte i czynsze

Współczynnik powierzchni niewynajętej na większości największych rynków biurowych w kraju, jak podaje Walter Herz, w ostatnich miesiącach regularnie spada. Średni poziom pustostanów wynosi zaledwie 8,5 proc. Najwięcej wolnych biur jest w Łodzi i Poznaniu – około 12 proc., a najmniej w Trójmieście – niespełna 5 proc. W Warszawie niewynajętych jest ieco ponad 8 proc. biur. W centrum miasta tylko 5 proc., ale już na przykład na Mokotowie prawie 14 proc.    

Rosnące koszty budowy spowodowały wzrost stawek czynszowych na kilku rynkach regionalnych, na których ceny w obiektach dobrej klasy mieszczą się teraz w przedziale od 11 €/mkw./m-c. do 15,5 €/mkw./m-c.

W Warszawie czynsze w najlepszych budynkach zlokalizowanych w centrum wynoszą od 17 €/mkw./m-c. do 25 €/mkw./m-c. Poza centralnym obszarem za mkw. biura trzeba natomiast zapłacić od 11 €/mkw./m-c. do 15 €/mkw./m-c.   

W nadchodzących kwartałach oczekiwany jest dalszy spadek pustostanów. Natomiast niewielki wzrost współczynnika możliwy jest w Warszawie w drugiej połowie 2020 roku po oddaniu do użytkowania rekordowej ilości nowej powierzchni. 

o Walter Herz

Walter Herz jest wiodącym na rynku, polskim podmiotem prowadzącym działalność w sektorze nieruchomości komercyjnych na terenie całego kraju. Od 7 lat firma świadczy kompleksowe oraz strategiczne doradztwo: najemcom, inwestorom i właścicielom nieruchomości. Zapewnia pełną obsługę dla sektora prywatnego, jak i publicznego. Eksperci Walter Herz wspierają klientów w poszukiwaniu i wynajmie powierzchni biurowych, doradzają w przypadku projektów inwestycyjnych oraz projektów hotelowych.

Poza siedzibą w Warszawie, firma posiada odziały w Krakowie i Gdańsku. Firma Walter Herz jest twórcą Akademii Najemcy, pierwszego w Polsce projektu, który wspiera i edukuje najemców powierzchni komercyjnych z całej Polski, szkolenia są stacjonarne, prowadzone w największych miastach w kraju. W trosce o najwyższy poziom etyczny świadczonych usług wprowadziła Kodeks Dobrych Praktyk.